2. เมตฺตสุตฺตวณฺณนา

[22] ทุติเย มา, ภิกฺขเว, ปุญฺญานนฺติ เอตฺถ มาติ ปฏิเสเธ นิปาโตฯ ปุญฺญสทฺโท ‘‘กุสลานํ, ภิกฺขเว, ธมฺมานํ สมาทานเหตุ เอวมิทํ ปุญฺญํ ปวฑฺฒตี’’ติอาทีสุ (ที. นิ. 3.380) ปุญฺญผเล อาคโตฯ ‘‘อวิชฺชาคโตยํ, ภิกฺขเว, ปุริสปุคฺคโล ปุญฺญญฺเจ สงฺขารํ อภิสงฺขโรตี’’ติอาทีสุ (สํ. นิ. 2.51) กามรูปาวจรสุจริเตฯ ‘‘ปุญฺญูปคํ ภวติ วิญฺญาณ’’นฺติอาทีสุ สุคติวิเสสภูเต อุปปตฺติภเวฯ ‘‘ตีณิมานิ, ภิกฺขเว, ปุญฺญกิริยวตฺถูนิ – ทานมยํ ปุญฺญกิริยวตฺถุ, สีลมยํ ปุญฺญกิริยวตฺถุ, ภาวนามยํ ปุญฺญกิริยวตฺถู’’ติอาทีสุ (อิติวุ. 60; อ. นิ. 8.36) กุสลเจตนายํฯ อิธ ปน เตภูมกกุสลธมฺเม เวทิตพฺโพฯ ภายิตฺถาติ เอตฺถ ทุวิธํ ภยํ ญาณภยํ, สารชฺชภยนฺติฯ ตตฺถ ‘‘เยปิ เต, ภิกฺขเว, เทวา ทีฆายุกา วณฺณวนฺโต สุขพหุลา อุจฺเจสุ วิมาเนสุ จิรฏฺฐิติกา , เตปิ ตถาคตสฺส ธมฺมเทสนํ สุตฺวา เยภุยฺเยน ภยํ สํเวคํ สนฺตาสํ อาปชฺชนฺตี’’ติอาทีสุ (อ. นิ. 4.33) อาคตํ ญาณภยํฯ ‘‘อหุเทว ภยํ, อหุ ฉมฺภิตตฺตํ, อหุ โลมหํโส’’ติอาทีสุ (ที. นิ. 2.318) อาคตํ สารชฺชภยํฯ อิธาปิ สารชฺชภยเมวฯ อยญฺเหตฺถ อตฺโถ – ภิกฺขเว, ทีฆรตฺตํ กายวจีสํยโม วตฺตปฏิวตฺตปูรณํ เอกาสนํ, เอกเสยฺยํ, อินฺทฺริยทโม, ธุตธมฺเมหิ จิตฺตสฺส นิคฺคโห, สติสมฺปชญฺญํ, กมฺมฏฺฐานานุโยควเสน วีริยารมฺโภติ เอวมาทีนิ ยานิ ภิกฺขุนา, นิรนฺตรํ ปวตฺเตตพฺพานิ ปุญฺญานิ, เตหิ มา ภายิตฺถ, มา ภยํ สนฺตาสํ อาปชฺชิตฺถ, เอกจฺจสฺส ทิฏฺฐธมฺมสุขสฺส อุปโรธภเยน สมฺปรายิกนิพฺพานสุขทายเกหิ ปุญฺเญหิ มา ภายิตฺถาติฯ นิสฺสกฺเก หิ อิทํ สามิวจนํฯ

อิทานิ ตโต อภายิตพฺพภาเว การณํ ทสฺเสนฺโต ‘‘สุขสฺเสต’’นฺติอาทิมาหฯ ตตฺถ สุขสทฺโท ‘‘สุโข พุทฺธานํ อุปฺปาโท, สุขา วิราคตา โลเก’’ติอาทีสุ (ธ. ป. 194) สุขมูเล อาคโตฯ ‘‘ยสฺมา จ โข, มหาลิ, รูปํ สุขํ สุขานุปติตํ สุขาวกฺกนฺต’’นฺติอาทีสุ (สํ. นิ. 3.60) สุขารมฺมเณฯ ‘‘ยาวญฺจิทํ, ภิกฺขเว, น สุกรํ อกฺขาเนน ปาปุณิตุํ ยาว สุขา สคฺคา’’ติอาทีสุ (ม. นิ. 3.255) สุขปจฺจยฏฺฐาเนฯ ‘‘สุโข ปุญฺญสฺส อุจฺจโย’’ติอาทีสุ (ธ. ป. 118) สุขเหตุมฺหิฯ ‘‘ทิฏฺฐธมฺมสุขวิหารา เอเต ธมฺมา’’ติอาทีสุ (ม. นิ. 1.82) อพฺยาปชฺเชฯ ‘‘นิพฺพานํ ปรมํ สุข’’นฺติอาทีสุ (ธ. ป. 204; ม. นิ. 2.215) นิพฺพาเนฯ ‘‘สุขสฺส จ ปหานา’’ติอาทีสุ (จูฬนิ. ขคฺควิสาณสุตฺตนิทฺเทส 125) สุขเวทนายํฯ ‘‘อทุกฺขมสุขํ สนฺตํ, สุขมิจฺเจว ภาสิต’’นฺติอาทีสุ (สํ. นิ. 4.253; อิติวุ. 53) อุเปกฺขาเวทนายํฯ ‘‘ทฺเวปิ มยา, อานนฺท, เวทนา วุตฺตา ปริยาเยน สุขา เวทนา, ทุกฺขา เวทนา’’ติอาทีสุ (ม. นิ. 2.89) อิฏฺฐสุเขฯ ‘‘สุโข วิปาโก ปุญฺญาน’’นฺติอาทีสุ (เปฏโก. 23) สุขวิปาเกฯ อิธาปิ อิฏฺฐวิปาเก เอว ทฏฺฐพฺโพฯ อิฏฺฐสฺสาติอาทีสุ เอสิตพฺพโต อนิฏฺฐปฏิกฺเขปโต จ อิฏฺฐสฺส, กมนียโต มนสฺมิญฺจ กมนโต ปวิสนโต กนฺตสฺส, ปิยายิตพฺพโต สนฺตปฺปนโต จ ปิยสฺส, มานนียโต มนสฺส ปวฑฺฒนโต จ มนาปสฺสาติ อตฺโถ เวทิตพฺโพฯ

ยทิทํ ปุญฺญานีติ ‘‘ปุญฺญานี’’ติ ยทิทํ วจนํ, เอตํ สุขสฺส อิฏฺฐสฺส วิปากสฺส อธิวจนํ นามํ, สุขเมว ตํ ยทิทํ ปุญฺญนฺติ ผเลน การณสฺส อเภทูปจารํ วทติฯ เตน กตูปจิตานํ ปุญฺญานํ อวสฺสํภาวิผลํ สุตฺวา อปฺปมตฺเตน สกฺกจฺจํ ปุญฺญานิ กาตพฺพานีติ ปุญฺญกิริยายํ นิโยเชติ, อาทรญฺจ เนสํ ตตฺถ อุปฺปาเทติฯ

อิทานิ อตฺตนา สุเนตฺตกาเล กเตน ปุญฺญกมฺเมน ทีฆรตฺตํ ปจฺจนุภูตํ ภวนฺตรปฏิจฺฉนฺนํ อุฬารตมํ ปุญฺญวิปากํ อุทาหริตฺวา ตมตฺถํ ปากฏํ กโรนฺโต ‘‘อภิชานามิ โข ปนาห’’นฺติอาทิมาหฯ ตตฺถ อภิชานามีติ อภิวิสิฏฺเฐน ญาเณน ชานามิ, ปจฺจกฺขโต พุชฺฌามิฯ ทีฆรตฺตนฺติ จิรกาลํฯ ปุญฺญานนฺติ ทานาทิกุสลธมฺมานํฯ สตฺต วสฺสานีติ สตฺต สํวจฺฉรานิ ฯ เมตฺตจิตฺตนฺติ มิชฺชตีติ เมตฺตา, สินิยฺหตีติ อตฺโถฯ มิตฺเต ภวา, มิตฺตสฺส วา เอสา ปวตฺตีติปิ เมตฺตาฯ ลกฺขณาทิโต ปน หิตาการปฺปวตฺติลกฺขณา, หิตูปสํหารรสา, อาฆาตวินยปจฺจุปฏฺฐานา, สตฺตานํ มนาปภาวทสฺสนปทฏฺฐานาฯ พฺยาปาทูปสโม เอติสฺสา สมฺปตฺติ, สิเนหาสมฺภโว วิปตฺติฯ สา เอตสฺส อตฺถีติ เมตฺตจิตฺตํฯ ภาเวตฺวาติ เมตฺตาสหคตํ จิตฺตํ, จิตฺตสีเสน สมาธิ วุตฺโตติ เมตฺตาสมาธิํ เมตฺตาพฺรหฺมวิหารํ อุปฺปาเทตฺวา เจว วฑฺเฒตฺวา จฯ สตฺต สํวฏฺฏวิวฏฺฏกปฺเปติ สตฺต มหากปฺเปฯ สํวฏฺฏ-วิวฏฺฏคฺคหเณเนว หิ สํวฏฺฏฏฺฐายิ-วิวฏฺฏฏฺฐายิโนปิ คหิตาฯ อิมํ โลกนฺติ กามโลกํฯ สํวฏฺฏมาเน สุทนฺติ สํวฏฺฏมาเนฯ สุทนฺติ นิปาตมตฺตํ วินสฺสมาเนติ อตฺโถฯ ‘‘สํวตฺตมาเน สุท’’นฺติ จ ปฐนฺติฯ กปฺเปติ กาเลฯ กปฺปสีเสน หิ กาโล วุตฺโตฯ กาเล ขียมาเน กปฺโปปิ ขียเตวฯ ยถาห –

‘‘กาโล ฆสติ ภูตานิ, สพฺพาเนว สหตฺตนา’’ติฯ (ชา. 1.2.190);

‘‘อาภสฺสรูปโค โหมี’’ติ วุตฺตตฺตา เตโชสํวฏฺฏวเสเนตฺถ กปฺปวุฏฺฐานํ เวทิตพฺพํฯ อาภสฺสรูปโคติ ตตฺถ ปฏิสนฺธิคฺคหณวเสน อาภสฺสรพฺรหฺมโลกํ อุปคจฺฉามีติ อาภสฺสรูปโค โหมิฯ วิวฏฺฏมาเนติ สณฺฐหมาเน, ชายมาเนติ อตฺโถฯ สุญฺญํ พฺรหฺมวิมานํ อุปปชฺชามีติ กสฺสจิ สตฺตสฺส ตตฺถ นิพฺพตฺตสฺส อภาวโต สุญฺญํ, ยํ ปฐมชฺฌานภูมิสงฺขาตํ พฺรหฺมวิมานํ อาทิโต นิพฺพตฺตํ, ตํ ปฏิสนฺธิคฺคหณวเสน อุปปชฺชามิ อุเปมิฯ พฺรหฺมาติ กามาวจรสตฺเตหิ เสฏฺฐฏฺเฐน ตถา ตถา พฺรูหิตคุณตาย พฺรหฺมวิหารโต นิพฺพตฺตฏฺเฐน จ พฺรหฺมาฯ พฺรหฺมปาริสชฺชพฺรหฺมปุโรหิเตหิ มหนฺโต พฺรหฺมาติ มหาพฺรหฺมาฯ

ตโต เอว เต อภิภวิตฺวา ฐิตตฺตา อภิภูฯ เตหิ เกนจิ คุเณน น อภิภูโตติ อนภิภูโตฯ อญฺญทตฺถูติ เอกํสวจเน นิปาโตฯ ทโสติ ทสฺสนสีโล, โส อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺนานํ ทสฺสนสมตฺโถ, อภิญฺญาเณน ปสฺสิตพฺพํ ปสฺสามีติ อตฺโถฯ เสสพฺรหฺมานํ อิทฺธิปาทภาวนาพเลน อตฺตโน จิตฺตญฺจ มม วเส วตฺเตมีติ วสวตฺตี โหมีติ โยเชตพฺพํฯ ตทา กิร โพธิสตฺโต อฏฺฐสมาปตฺติลาภีปิ สมาโน ตถา สตฺตหิตํ อตฺตโน ปารมิปริปูรณญฺจ โอโลเกนฺโต ตาสุ เอว ทฺวีสุ ฌานภูมีสุ นิกนฺติํ อุปฺปาเทตฺวา เมตฺตาพฺรหฺมวิหารวเสน อปราปรํ สํสริฯ เตน วุตฺตํ ‘‘สตฺตวสฺสานิ…เป.… วสวตฺตี’’ติฯ

เอวํ ภควา รูปาวจรปุญฺญสฺส วิปากมหนฺตตํ ปกาเสตฺวา อิทานิ กามาวจรปุญฺญสฺสาปิ ตํ ทสฺเสนฺโต ‘‘ฉตฺติํสกฺขตฺตุ’’นฺติอาทิมาหฯ ตตฺถ สกฺโก อโหสินฺติ ฉตฺติํส วาเร อญฺญตฺถ อนุปปชฺชิตฺวา นิรนฺตรํ สกฺโก เทวานมินฺโท ตาวติํสเทวราชา อโหสิฯ ราชา อโหสินฺติอาทีสุ จตูหิ อจฺฉริยธมฺเมหิ จตูหิ จ สงฺคหวตฺถูหิ โลกํ รญฺเชตีติ ราชาฯ จกฺกรตนํ วตฺเตติ, จตูหิ สมฺปตฺติจกฺเกหิ วตฺตติ, เตหิ จ ปรํ วตฺเตติ, ปรหิตาย จ อิริยาปถจกฺกานํ วตฺโต เอตสฺมิํ อตฺถีติ จกฺกวตฺตีฯ ราชาติ เจตฺถ สามญฺญํ, จกฺกวตฺตีติ วิเสสํฯ ธมฺเมน จรตีติ ธมฺมิโกฯ ญาเยน สเมน วตฺตตีติ อตฺโถฯ ธมฺเมเนว รชฺชํ ลภิตฺวา ราชา ชาโตติ ธมฺมราชาฯ ปรหิตธมฺมจรเณน วา ธมฺมิโก, อตฺตหิตธมฺมจรเณน ธมฺมราชา, จตุรนฺตาย อิสฺสโรติ จาตุรนฺโต, จตุสมุทฺทนฺตาย จตุพฺพิธทีปวิภูสิตาย จ ปถวิยา อิสฺสโรติ อตฺโถฯ อชฺฌตฺตํ โกปาทิปจฺจตฺถิเก, พหิทฺธา จ สพฺพราชาโน อทณฺเฑน อสตฺเถน วิเชสีติ วิชิตาวีฯ ชนปเท ถาวรภาวํ ธุวภาวํ ปตฺโต, น สกฺกา เกนจิ ตโต จาเลตุํ ชนปโท วา ตมฺหิ ถาวริยปฺปตฺโต อนุยุตฺโต สกมฺมนิรโต อจโล อสมฺปเวธีติ ชนปทตฺถาวริยปฺปตฺโตฯ

จกฺกรตนํ, หตฺถิรตนํ, อสฺสรตนํ, มณิรตนํ, อิตฺถิรตนํ, คหปติรตนํ, ปริณายกรตนนฺติ อิเมหิ สตฺตหิ รตเนหิ สมุเปโตติ สตฺตรตนสมนฺนาคโตฯ เตสุ หิ ราชา จกฺกวตฺติ จกฺกรตเนน อชิตํ ชินาติ, หตฺถิอสฺสรตเนหิ วิชิเต สุเขเนว อนุวิจรติ, ปริณายกรตเนน วิชิตมนุรกฺขติ, เสเสหิ อุปโภคสุขมนุภวติฯ

ปฐเมน จสฺส อุสฺสาหสตฺติโยโค , ปจฺฉิเมน มนฺตสตฺติโยโค, หตฺถิอสฺสคหปติรตเนหิ ปภูสตฺติโยโค สุปริปุณฺโณ โหติ, อิตฺถิมณิรตเนหิ ติวิธสตฺติโยคผลํฯ โส อิตฺถิมณิรตเนหิ ปริโภคสุขมนุภวติ, เสเสหิ อุปโภคสุขํฯ วิเสสโต จสฺส ปุริมานิ ตีณิ อโทสกุสลมูลชนิตกมฺมานุภาเวน สมฺปชฺชนฺติ, มชฺฌิมานิ อโลภกุสลมูลชนิตกมฺมานุภาเวน, ปจฺฉิมเมกํ อโมหกุสลมูลชนิตกมฺมานุภาเวนาติ เวทิตพฺพํ ปเทสรชฺชสฺสาติ ขุทฺทกรชฺชสฺสฯ

เอตทโหสีติ อตฺตโน สมฺปตฺติโย ปจฺจเวกฺขนฺตสฺส ปจฺฉิเม จกฺกวตฺติกาเล เอตํ ‘‘กิสฺส นุ โข เม อิทํ กมฺมสฺส ผล’’นฺติอาทิกํ อโหสิฯ สพฺพตฺถกเมว ตสฺมิํ ตสฺมิมฺปิ ภเว เอตทโหสิเยวฯ ตตฺถายํ จกฺกวตฺติกาลวเสน โยชนาฯ เอวํมหิทฺธิโกติ มณิรตนหตฺถิรตนาทิปฺปมุขาย โกสวาหนสมฺปตฺติยา ชนปทตฺถาวริยปฺปตฺติยา จ เอวํมหิทฺธิโกฯ เอวํมหานุภาโวติ จกฺกรตนาทิสมนฺนาคเมน กสฺสจิปิ ปีฬํ อกโรนฺโตว สพฺพราชูหิ สิรสา สมฺปฏิจฺฉิตสาสนเวหาสคมนาทีหิ เอวํ มหานุภาโวฯ ทานสฺสาติ อนฺนาทิเทยฺยธมฺมปริจฺจาคสฺสฯ ทมสฺสาติ จกฺขาทิอินฺทฺริยทมนสฺส เจว สมาธานวเสน ราคาทิกิเลสทมนสฺส จฯ สํยมสฺสาติ กายวจีสํยมสฺสฯ ตตฺถ ยํ สมาธานวเสน กิเลสทมนํ, ตํ ภาวนามยํ ปุญฺญํ , ตญฺจ โข เมตฺตาพฺรหฺมวิหารภูตํ อิธาธิปฺเปตํฯ ตสฺมิญฺจ อุปจารปฺปนาเภเทน ทุวิเธ ยํ อปฺปนาปฺปตฺตํ, เตนสฺส ยถาวุตฺตาสุ ทฺวีสุ ฌานภูมีสุ อุปปตฺติ อโหสิฯ อิตเรน ติวิเธนาปิ ยถารหํ ปตฺตจกฺกวตฺติอาทิภาโวติ เวทิตพฺพํฯ

อิติ ภควา อตฺตานํ กายสกฺขิ กตฺวา ปุญฺญานํ วิปากมหนฺตตํ ปกาเสตฺวา อิทานิ ตเมวตฺถํ คาถาพนฺเธน ทสฺเสนฺโต ‘‘ปุญฺญเมวา’’ติอาทิมาหฯ ตตฺถ ปุญฺญเมว โส สิกฺเขยฺยาติ โย อตฺถกาโม กุลปุตฺโต, โส ปุญฺญผลนิพฺพตฺตนโต, อตฺตโน สนฺตานํ ปุนนโต จ ‘‘ปุญฺญ’’นฺติ ลทฺธนามํ ติวิธํ กุสลเมว สิกฺเขยฺย นิเวเสยฺย อุปจิเนยฺย ปสเวยฺยาติ อตฺโถฯ

อายตคฺคนฺติ วิปุลผลตาย อุฬารผลตาย อายตคฺคํ, ปิยมนาปผลตาย วา อายติํ อุตฺตมนฺติ อายตคฺคํ, อาเยน วา โยนิโสมนสิการาทิปฺปจฺจเยน อุฬารตเมน อคฺคนฺติ อายตคฺคํ ฯ ตกาโร ปทสนฺธิกโรฯ อถ วา อาเยน ปุญฺญผเลน อคฺคํ ปธานนฺติ อายตคฺคํฯ ตโต เอว สุขุทฺรยํ สุขวิปากนฺติ อตฺโถฯ

กตมํ ปน ตํ ปุญฺญํ, กถญฺจ นํ สิกฺเขยฺยาติ อาห ‘‘ทานญฺจ สมจริยญฺจ, เมตฺตจิตฺตญฺจ ภาวเย’’ติฯ ตตฺถ สมจริยนฺติ กายวิสมาทีนิ วชฺเชตฺวา กายสมาทิจริตํ , สุวิสุทฺธํ สีลนฺติ อตฺโถฯ ภาวเยติ อตฺตโน สนฺตาเน อุปฺปาเทยฺย วฑฺเฒยฺยฯ เอเต ธมฺเมติ เอเต ทานาทิเก สุจริตธมฺเมฯ สุขสมุทฺทเยติ สุขานิสํเส, อานิสํสผลมฺปิ เนสํ สุขเมวาติ ทสฺเสติฯ อพฺยาปชฺชํ สุขํ โลกนฺติ กามจฺฉนฺทาทิพฺยาปาทวิรหิตตฺตา อพฺยาปชฺชํ นิทฺทุกฺขํ, ปรปีฬาภาเว ปน วตฺตพฺพํ นตฺถิฯ ฌานสมาปตฺติวเสน สุขพหุลตฺตา สุขํ, เอกนฺตสุขญฺจ พฺรหฺมโลกํ ฌานปุญฺญานํ, อิตรปุญฺญานํ ปน ตทญฺญํ สมฺปตฺติภวสงฺขาตํ สุขํ โลกํ ปณฺฑิโต สปฺปญฺโญ อุปปชฺชติ อุเปติฯ อิติ อิมสฺมิํ สุตฺเต คาถาสุ จ วฏฺฏสมฺปตฺติ เอว กถิตาฯ

ทุติยสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

3. อุภยตฺถสุตฺตวณฺณนา

[23] ตติเย ภาวิโตติ อุปฺปาทิโต จ วฑฺฒิโต จฯ พหุลีกโตติ ปุนปฺปุนํ กโตฯ อตฺโถติ หิตํฯ ตญฺหิ อรณียโต อุปคนฺตพฺพโต อตฺโถติ วุจฺจติฯ สมธิคยฺห ติฏฺฐตีติ สมฺมา ปริคฺคเหตฺวา อวิชหิตฺวา วตฺตติฯ ทิฏฺฐธมฺมิกนฺติ ทิฏฺฐธมฺโม วุจฺจติ ปจฺจกฺขภูโต อตฺตภาโว, ทิฏฺฐธมฺเม ภวํ ทิฏฺฐธมฺมิกํ, อิธโลกปริยาปนฺนนฺติ อตฺโถฯ สมฺปรายิกนฺติ ธมฺมวเสน สมฺปเรตพฺพโต สมฺปราโย, ปรโลโก, สมฺปราเย ภวํ สมฺปรายิกํ, ปรโลกปริยาปนฺนนฺติ วุตฺตํ โหติฯ

โก ปเนส ทิฏฺฐธมฺมิโก นาม อตฺโถ, โก วา สมฺปรายิโกติ? สงฺเขเปน ตาว ยํ อิธโลกสุขํ, ยญฺเจตรหิ อิธโลกสุขาวหํ, อยํ ทิฏฺฐธมฺมิโก อตฺโถฯ เสยฺยถิทํ – คหฏฺฐานํ ตาว อิธ ยํ กิญฺจิ วิตฺตูปกรณํ, อนากุลกมฺมนฺตตา, อาโรคฺยสํวิธานํ, วตฺถุวิสทกิริยาโยควิหิตานิ สิปฺปายตนวิชฺชาฏฺฐานานิ สงฺคหิตปริชนตาติ เอวมาทิฯ ปพฺพชิตานํ ปน เย อิเม ชีวิตปริกฺขารา จีวรปิณฺฑปาตเสนาสนคิลานปฺปจฺจยเภสชฺชปริกฺขาราฯ